We hebben inmiddels al heel wat grote kruisbloemen, kanthogels en ornamenten gehouwen voor de Utrechtse Domtoren. Bovenin de toren, op ongeveer honderd meter hoogte, is een krans van waterspuwers aangebracht om het regenwater af te voeren dat op het dak en de omloop valt. Eind vorig jaar kregen we drie van deze kalkstenen waterspuwers binnen: een adelaar, een steenhouwende duivel en een monster dat op de schouders van een duiveltje zit. We hebben deze drie spuwers met zijn drieën verdeeld: collega Serge de adelaar, Jelle de steenhouwer en ik zou dan de laatste maken, alle drie uit nieuwe blokken Portlandsteen. Alleen moesten we nog even wachten op de derde spuwer, want die was nog niet binnen. Dat heb ik geweten!
Hij past niet!
De steenhouwende duivel van Jelle op de contourzaagmachine
Serge is meteen begonnen met de adelaar voor te zagen op de contourzaag, daarna ging Jelle aan de slag. Maar toen ‘mijn eigen’ waterspuwer binnenkwam, bleek dat deze wel 2 meter 60 lang was, en ik kan maar 195 cm hebben op de contourzaag. Dus werd het duidelijk dat ik deze waterspuwer met de hand moest opmeten en kopiëren vanuit het blok steen. De andere twee waren nèt zo lang dat ze nog op de machine pasten.
Kopieertechniek
Wanneer het allemaal niet in de machine past dan moet het maar met de hand. In dit geval legde ik de twee stukken boven op elkaar, om al het meetwerk te vereenvoudigen. Je kunt dan namelijk heel snel zien of de vormen overeenkomen, omdat ze zo dicht bij elkaar liggen. Met passers en contourmallen kun je vlot de hoofdvormen opzoeken.
Toen eenmaal de drie belangrijkste zijden erop stonden, inclusief steenhouwwerk aan de goot bovenop de waterspuwer en het gat door de bek van het monster, heb ik de twee blokken rechtop gezet. En toen bleek dus dat er aan de onderzijde ook nog een heel mannetje schuilging. Maar met elk blok op een eigen draaischijf kon ik ook nu weer makkelijk vergelijken en kopiëren, zodat er uiteindelijk een getrouwe kopie ontstond.
Video: keuren bij de beeldhouwerij
In november 2020 is lokale omroep RTV Utrecht bij ons langs geweest voor een videoverslag van ons werk aan de ornamenten. De restauratiecommissie kwam ons eerste werk keuren.
Er is een artikel te vinden op de RTV-Utrecht website met een kort verslag (zie hierde link↑), maar als je even wacht totdat alles geladen is verschijnt er ook de video, waarop wij vanaf minuut 4:50 te zien zijn in het atelier. Omdat ik dit werk samen met mijn collega’s Serge van Druten en Jelle Steendam heb aangenomen, zijn ook zij in deze video te zien. Overigens is de hele video de moeite waard om te bekijken.
Video: Jelle werkt aan waterspuwer
Jelle was ondertussen aan de slag met zijn eigen waterspuwer, een steenhouwende demon. Ik heb er een korte video van gemaakt.
Galerij: voortgang van het werk aan de twee spuwers
Beeldhouwerijblog.nl is het blog van Koen van Velzen, beeldhouwer in steen en brons. Zie ook mijn website: beeldhouwerijvanvelzen.nl
Het is het afgelopen jaar nogal stil geweest op dit blog omdat ik een enorm project moest verzwijgen. Het was een cadeau aan de Lambertuskerk en bevolking van Veghel, gesponsord door de familie Van Eerd, eigenaren van supermarktketen Jumbo. Dit project was eigenlijk al vanaf 2017 in voorbereiding, maar pas in februari 2021 zijn we daadwerkelijk begonnen met het hakken van de eerste ornamenten. Daar ging echter een lang proces aan vooraf van bestuderen van korrelige oude fotootjes, uitvergroten, bewerken, tekenen, ontwerpen boetseren en bronnenonderzoek.
Twee gevels
Het ging om twee gevelbekledingen voor de zijgevels aan de westzijde van de Lambertuskerk. De ingangskant. Deze kerk was pas de tweede die de later beroemde architect Pierre Cuypers mocht bouwen, en was ook nogal wat eenvoudiger dan veel van zijn latere gebouwen. Maar dat vond de bouwpastoor indertijd te mager. De katholieken mochten sinds 1850 (tien jaar voor het begin van de bouw) weer openlijk hun geloof uitdragen en dat moest groots gevierd worden. Het moest rijker. Meer decoratie aan de buitenkant. En zo kwamen er bijna 30 beelden aan de toren en werden de geveldelen bekleed met natuursteen lijstwerk en arcaturen. Tot het jaar 1960, toen in het kader van een grootse ‘restauratie’ de bekledingen van de beide zijgevels werden verwijderd. Het beeldhouwwerk op de toren mocht blijven. Het ornament aan de zijkanten was allemaal een beetje sleets geworden, vond men, en bovendien was er nog schade zichtbaar die tijdens de Bevrijding van 1944 ontstaan was. Weg ermee.
Hernieuwde belangstelling
Als we even snel doorspoelen naar het jaar 2017 merken we dat er opnieuw belangstelling komt voor het oude aanzicht van de kerk. Er waren nog verbleekte sporen aan de kerk te zien die duidelijk maakten dat er ooit iets gezeten moest hebben, en toen er ook nog oude foto’s opdoken kwam het verlangen op om dit weer te herstellen. Het is aan de vrijwilligers van de Lambertuskerk te danken dat dit voortvarend is opgepakt, dat er uiteindelijk een sponsor is gevonden en dat het nu tot stand gekomen is. Het hele project is op 3 oktober 2021 door de bisschop onthuld.
Hoe pak je dit aan?
Ik was al in 2017 gevraagd om eens mee te denken over deze reconstructie, maar uiteindelijk ben ik als onderaannemer van Steenhouwerij Slotboom bij dit werk betrokken. Bij Slotboom zijn de bestaande gevels nauwkeurig ingemeten en vergeleken met de foto’s, en is ieder onderdeeltje in een grote driedimensionale computertekening uitgewerkt. Daarbinnen passen de ornamenten die wij moesten gaan leveren.
Ik ben eerst maar eens begonnen met de foto’s flink op te blazen, te verscherpen, details te verduidelijken en inzicht te krijgen in wat het project nu inhield.
In feite zien we hier arcaturen: tien nissen met spitsboog en een dakje, die uitlopen in allemaal verticale lijnen rond het spitsboogvenster van de kerk zelf. Bij de boogaanzet van dit venster zien we links en rechts een horizontale lijn, waarna de verticale lijnen versmald weer doorgaan tot ze eindigen in een nis met een heiligenbeeld, bekroond met een paar kleine pinakeltjes. Het opvallendste onderdeel waren wel de voorstellingen in de onderste tien nissen. In eerste instantie dacht ik dat het keramisch werk was, maar kennelijk was het oorspronkelijk uitgevoerd in tweekleurig stucwerk. Ook dat zouden we moeten gaan reconstrueren. Ik besloot het samen met Jelle te gaan uitvoeren, en later kwam Nico het team versterken.
Onbekend terrein
Omdat er nog gele Jaumont-kalksteen te vinden is bij de kapitelen van het portaal, was het redelijk voor de hand liggend om het merendeel van het natuursteenwerk hier ook in Jaumont uit te voeren. Het is makkelijk te bewerken en het tekent ook goed. Het hakken van ornamenten is me niet nieuw, dus ik maakte me hier niet veel zorgen over. Gaandeweg wijzen veel dingen zich immers zelf als je één ding tegelijk doet. Een goede offerte maken is soms lastiger dan de uitvoering!
Wel was de vormgeving veel gestileerder dan ik normaal aan gotische en neogotische kerken aantref, dus dat was even schakelen. Bovenin waren twee beelden van Petrus en Paulus, en hoewel de foto’s vaag waren, kom je daar ook wel uit als je het maar stapsgewijs aanpakt: eerst een klein modelletje van schaal 1:4, dan op ware grootte en dan uitwerken in steen.
Panelen
Maar het lastigste waren de panelen met tien scènes uit het leven van Jezus. Ik heb eerlijk gezegd niet veel verstand van keramiek en dacht dit deel te moeten uitbesteden, tot iemand me voorstelde om het in basaltlava te hakken en dan te laten emailleren. Zo gezegd, zo gedaan. Daarover later meer↑.
De kalkstenen ornamenten
Nadat ik in Photoshop en een aantal andere programma’s (waaronder het fantastische gratis programma Faststone Image Viewer, waarmee je ook razendsnel bewerken kunt) de oude afbeeldingen fiks opgeblazen en verscherpt had, kon ik van de meeste ornamenten en de twee heiligenbeelden wel een aardige indruk krijgen. Met afdrukken van deze foto’s erbij kon ik zo de modellen voor het ornamentwerk boetseren en in gips afgieten. Jelle nam de kapitelen voor zijn rekening, terwijl Nico alvast begon aan de eerste stukken bovenin de nissen: bladmotieven in basaltlava die later geëmailleerd zouden gaan worden.
Ondertussen liep al het fotobewerken ongemerkt op, tot ik er dagenlang op had zitten turen, maar het gaf aardig houvast voor de reconstructies. Met één uitzondering waar we eigenlijk geen touw aan vast konden knopen. Onderaan de lijsten bij de aanzet van het grote spitsboograam bevinden zich in totaal vier heel onduidelijke ornamentjes. In het fotootje hierboven kun je er een ontdekken. Dit is nog de duidelijkste van de vier, maar de bedoeling ervan ontging ons volkomen. De knoop doorhakkend heb ik toen voorgesteld om deze vier kraagsteentjes te vervangen door de vier evangelistentekens volgens de traditie.
De vier evangelisten
Halverwege de gevel vind je nu dus vier kleine kraagsteentjes met daarop een engel, een leeuw, een stier en een adelaar, alle vier met een boek. Het zijn de eeuwenoude symbolen van de evangelisten, naar aanleiding van een tekst in het bijbelboek Openbaring:
Openbaring 4:6-8: Midden op de troon en rondom de troon waren vier wezens . De wezens waren van voren en van achteren vol ogen. Het eerste wezen leek op een leeuw. Het tweede wezen leek op een jonge stier. Het derde wezen had het gezicht van een mens. Het vierde wezen leek op een vliegende arend. Elk wezen had zes vleugels en elk wezen was van binnen en van buiten vol ogen.
Hoewel het hier volgens mij helemaal niet over evangelisten gaat, ook al omdat dit bijbelboek bol staat van de astronomische en astrologische verwijzingen, heeft men in later eeuwen steevast de evangelisten Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes weergegeven volgens deze vier symbolen. In ieder geval kun je er als beeldhouwer wel iets leuks van maken.
Spelen met compositie
Dit zijn wel de onderdelen die we het leukst vinden om te maken. Hoe ontwerp je zoiets? Alleen de vier koppen of de hele beesten? Met of zonder vleugels? Moeten we er een boek of een boekrol aan toevoegen of geen van beide? Moeten we alleen een heel kubistische, Art Deco-achtige kop of embleem hakken? Dit waren hele kleine en ondiepe blokken waarin we de voorstelling moesten inpassen, met een doorlopende kolom aan een zijde. Dus na een paar snelle kleine schetsjes en een beetje ruwe boetseersels hebben we deze kraagsteentjes gehouwen in een soort van mix tussen taille directe en werken vanaf een model. Jelle maakte de engel en de leeuw, ik de stier en de adelaar. Van de stier had ik naar aanleiding van een priegeltekeningetje nog een kleimodel gemaakt, de adelaar was wat meer in taille directe.
We hebben er altijd veel plezier in om kleine details er in aan te brengen en het een beetje koddig te maken, net zoals dit soort dingen altijd bedoeld is. Natuurlijk zijn ze vaak niet helemaal anatomisch correct en de steen was eigenlijk een beetje grof voor dit soort kleine details, maar het is erg leuk om het er allemaal in te proppen en er een interessante compositie voor te zoeken. Jelle maakte zijn engel en leeuw zo dat ze naar beneden keken, en ik vond dat een goed idee, dat ik navolgde voor mijn adelaar. De stier kijkt als enige over zijn bijbelboek heen en houdt het met zijn pootjes vast. Op de linkergevel zie je Mattheus en Marcus: een naar beneden vliegende engel en leeuw, elk met een boek. Op de rechtergevel hebben we Lucas en Johannes: een zittende stier met boek en een neerdalende adelaar met boek. Het boek geeft aan dat het hier om de vier evangelisten gaat.
Voluptueuze ornamenten hakken
Aan de twee gevels bevindt zich een horizontale band met ornamenten, waarvoor ik eerst een gipsmodel heb gemaakt om de vormen te verkennen. Gaandeweg kreeg ik behoorlijk plezier in het verkennen van de ronde vormen van deze banden, die me ergens herinnerden aan een goed gevulde dame. Jaumont is ook wel een steensoort die zich leent voor dit werk, want het is makkelijk met een scherpe houtrasp af te werken en het tekent ook wel goed met dat geel.
Alle ornamentwerk in Jaumont-kalksteen
de linkergevel met arcaturen, hier nog zonder geëmailleerde panelen (foto: Bas Mulder, Slotboom Steenhouwers)
Zo hebben we aan de twee gevels dus alle ornamenten gehouwen. Boven het spitsboogvenster vind je tweemaal vier grote kantbloemen, Nico heeft nog twee Franse lelies gemaakt, er zijn naast ieder beeld nog twee kleine kapiteeltjes te vinden en helemaal bovenop vind je twee kleine pinakeltjes en een klein kruisbloempje. Alle overige gele natuursteen is geleverd door Slotboom Steenhouwers, die ook de plaatsing verzorgden.
Galerij
-klik op 1 van de plaatjes voor de grotere versie-
Er hangen sombere wolken rond de Arnhemse Eusebiuskerk. Na jarenlang soepel en voortvarend restaureren is er een eind gekomen aan het eerste restauratiepotje. In een eerder bericht van 2016 kon ik melden dat er eindelijk geld was losgekomen, en hoewel er zeer efficiënt met de subsidies is omgesprongen, was toen al bekend dat het niet voldoende zou zijn voor de afronding van het hele project. Er is een hoop drukte in de media over, en meteen zijn er ook mensen die roepen dat het hele project een bodemloze put zou zijn, maar die praten als een kip zonder kop.
Een restauratie van topklasse
De Eusebius wordt voor dit geld, minder dan eenderde van het bedrag dat eerst was ingeschat, grondig gerestaureerd en ook aangepast aan de hedendaagse eisen. De tijd van massale kerkgang ligt nu eenmaal achter ons, en de kerk wordt nu vooral voor andere doeleinden gebruikt. Daarbij is dit een restauratie van topklasse, wat voor iedereen te zien is die de kans krijgt rond te dwalen door het gebouw en over de steigers. Zeker geen bodemloze put, maar een voorbeeldproject. Het zou dom zijn nu te stoppen, nu we de eindstreep naderen en binnen het budget zijn gebleven ondanks uitbreidingen van de restauratieaanpak. Ik zie dus met alle vertrouwen uit naar de volgende investeringsronde in dit belangrijke gebouw.
In de Gelderlander van 6 oktober 2020 was het volgende artikel te lezen:
De steiger rond de toren van de Eusebiuskerk in 2016
ARNHEM – De restauratie van de Eusebiuskerk in Arnhem is opnieuw wegens geldgebrek stilgelegd. In 2016 werden de werkzaamheden ook al eens gestaakt, omdat er geen subsidies van de verschillende overheden loskwamen.
Er ontbreekt nu nog circa 3 miljoen voor de voltooiing van de laatste fase van het grootschalige restauratieproject aan dit rijksmonument. De hoop is dat de provincie Gelderland op korte termijn financieel bijspringt.
Op deze provinciale steun was al eerder gerekend, maar door uiteenlopende omstandigheden is die nog niet toegekend.
Binnen de begroting
Het geld is nodig voor de herstelwerkzaamheden aan het koorgedeelte van het gebouw. Dat is het gedeelte aan de oostzijde van de kerk, tegenover het Duivelshuis. Het totale restauratieproject voor de Eusebiuskerk was in 2013 begroot op circa 32,5 miljoen euro. Het totale project blijft binnen de begroting.
Gedeputeerde Staten van Gelderland hebben recent aan de Provinciale Staten voorgesteld om een subsidie beschikbaar te stellen van maximaal 2,5 miljoen euro aan de Stichting Eusebius Arnhem, die verantwoordelijk voor het behoud en de exploitatie van het godshuis.
Maar pas in november beslissen de Provinciale Staten tijdens de behandeling van de begroting voor komend jaar of ze daarmee akkoord gaan.
De teneur van deze twee artikelen is hetzelfde: veel alarm en drama, terwijl er eigenlijk niet veel aan de hand is. Met het beschikbare geld is ontzettend veel gedaan en ook de afronding van de restauratie zal even zorgvuldig verlopen.
Gevolgen voor de beeldhouwers?
het kopiëren van luchtboogbeeld De Hoop bij 35 graden Celsius
Eigenlijk heeft dit voor ons wel en ook geen consequenties. Enerzijds blijven wij gewoon ons ding doen en persen we er nog steeds het ene na het andere luchtboogbeeld uit. Anderzijds is ook voor ons het budget tijdelijk even stilgelegd. Waarom gaan we dan wel nog gewoon door met die beeldjes, zul je je afvragen? Dat heeft alles te maken met een periode van betrekkelijke rust voor een grote drukte.
Veel werk in aantocht
Het oude luchtboogbeeld De Hoop, van tufsteen
Ik kan er nog niet alles over zeggen, maar in weerwil van de ogenschijnlijke kalmte op dit blog zijn vooral Jelle en ik de afgelopen periode razend druk geweest. Dat is de reden dat ik het schrijven van blogartikelen er even niet bij kon hebben. Sterker nog, ik heb onlangs een luchtboogbeeld afgerond dat De Hoop voorstelde, uit de reeks van de Zeven Deugden, en ben straal vergeten er foto’s van te maken! Tja, dan lukt het ook daarom niet om daarover een artikel te schrijven. Maar die wordt niet vergeten, ik zal er later bij de Eusebiuskerk foto’s van maken, waar het beeld in opslag ligt.
Een hele drukke herfst en winter
Het wordt de komende maanden nog gekker, omdat we momenteel al bezig zijn met grote kruisbloemen voor de Utrechtse Domtoren, en er komt nog een groot project in Veghel aan, ik moet nog een aantal kleinere projecten onder handen nemen, mijn moeder wacht met smart op de grafsteen van mijn vader, en er komt nog een groot aantal ornamenten en beeldhouwwerken aan die ik nu nog niet kan benoemen.
Zeven Deugden
Stide bij het oude luchtboogbeeldje van Fides. Dit beeldje laat goed zien waarom wij deze kopieën hakken: ze zitten helemaal vol met scheuren.
Maar rond de zomerperiode hadden we een wat rustigere tijd. Maar we hebben niet stilgezeten! Zoals we vorig jaar de luchtboog met de Zeven Zonden hadden, was er nu de luchtboog ernaast, met de Zeven Deugden. Jelle en ik hebben ze inmiddels bijna allemaal af, behalve het beeldje van het Geloof, dat Stide nu onder handen heeft.
Wij dachten dat het slim zou zijn om nu al de volgende luchtboog aan te pakken, omdat we al wisten dat er zoveel werk aan zat te komen. Bij de Eusebiuskerk zaten ze daar echter niet op te wachten. Deze luchtboog valt eigenlijk onder de volgende restauratiefase en daar waren ze nog niet eens aan begonnen. Plus dat het budget begon op te raken. Maar met wat overleg konden we vooruit. Als we het hadden uitgesteld was het komend voorjaar nog veel en veel drukker geworden!
Twee griffioenen
Het boetseren van het schild voor de twee griffioenen
Toen er van de zomer wat ruimte kwam hebben Jelle en ik meteen de kans aangegrepen om eindelijk eens doortastend verder te gaan met het modelleerwerk aan de twee gespiegelde griffioenen, waaraan ik al in 2017 was begonnen. Het werk heeft geen haast omdat het kasteel nog niet klaar is, maar nu zijn we hard aan de slag geweest. Binnenkort een uitgebreid verslag. We hebben in ieder geval kleimodellen op ware grootte gemaakt en in gips afgegoten. Op Instagram krijg je iets van deze werkzaamheden te zien.
Caritas, de Liefde
Een van de beeldjes die ik voor boog 23 gekopieerd heb is Caritas, het zinnebeeld van de Liefde. Nogal toepasselijk voor deze tijd in de restauratie van de Eusebiuskerk betekent Caritas ook Liefdadigheid en Vrijgevigheid.
Beeldhouwer Eduard van Kuilenburg heeft Caritas uit tufsteen gehouwen als een jonge vrouw in een dikke jurk, die een wat lusteloos kind in vreemde verhoudingen op schoot heeft. Het heeft een nogal klein hoofd en enorm brede schouders.
In de kopie heb ik Caritas een paar kleine aanpassingen gegeven, waardoor het kind iets meer een kinderhoofd heeft. Ook heb ik het hart dat zich aan de rechter zijkant bevond, van een plat object omgezet in een rond, opgepompt hart, omdat ik gelukkig meer massa op dat punt in de steen had. Het is kenmerkend voor onze aanpak: we houden ons grotendeels wel aan het originele beeld, in afwerking, maatvoering en details, maar enkele punten proberen we wel nèt iets meer spanning te geven, waardoor het beeld een beetje sprekender wordt. Ook hakken we, net als bij de Zeven Zonden, de Latijnse naam van elke deugd in het zijprofiel. Zie hierover meer in het bericht over het vorige luchtboogbeeld uit deze reeks: Temperantia.
We hebben inmiddels al heel wat grote kruisbloemen, kanthogels en ornamenten gehouwen voor de Utrechtse Domtoren. Bovenin de toren, op ongeveer honderd meter hoogte, is een krans van waterspuwers aangebracht om het regenwater af te voeren dat op het dak en de omloop valt. Eind vorig jaar kregen we drie van deze kalkstenen waterspuwers binnen: een adelaar, een steenhouwende duivel en een monster dat op de schouders van een duiveltje zit. We hebben deze drie spuwers met zijn drieën verdeeld: collega Serge de adelaar, Jelle de steenhouwer en ik zou dan de laatste maken, alle drie uit nieuwe blokken Portlandsteen. Alleen moesten we nog even wachten op de derde spuwer, want die was nog niet binnen. Dat heb ik geweten!
Wanneer het allemaal niet in de machine past dan moet het maar met de hand. In dit geval legde ik de twee stukken boven op elkaar, om al het meetwerk te vereenvoudigen. Je kunt dan namelijk heel snel zien of de vormen overeenkomen, omdat ze zo dicht bij elkaar liggen. Met passers en contourmallen kun je vlot de hoofdvormen opzoeken.
Toen eenmaal de drie belangrijkste zijden erop stonden, inclusief steenhouwwerk aan de goot bovenop de waterspuwer en het gat door de bek van het monster, heb ik de twee blokken rechtop gezet. En toen bleek dus dat er aan de onderzijde ook nog een heel mannetje schuilging. Maar met elk blok op een eigen draaischijf kon ik ook nu weer makkelijk vergelijken en kopiëren, zodat er uiteindelijk een getrouwe kopie ontstond.
In november 2020 is lokale omroep RTV Utrecht bij ons langs geweest voor een videoverslag van ons werk aan de ornamenten. De restauratiecommissie kwam ons eerste werk keuren.
Jelle was ondertussen aan de slag met zijn eigen waterspuwer, een steenhouwende demon. Ik heb er een korte video van gemaakt.
