Een grote waterspuwer voor de Domtoren

Drie waterspuwers in Portlandsteen

kanthogel voor de Domtoren van Utrecht in nieuwe portlandsteenWe hebben inmiddels al heel wat grote kruisbloemen, kanthogels en ornamenten gehouwen voor de Utrechtse Domtoren. Bovenin de toren, op ongeveer honderd meter hoogte, is een krans van waterspuwers aangebracht om het regenwater af te voeren dat op het dak en de omloop valt. Eind vorig jaar kregen we drie van deze kalkstenen waterspuwers binnen: een adelaar, een steenhouwende duivel en een monster dat op de schouders van een duiveltje zit. We hebben deze drie spuwers met zijn drieën verdeeld: collega Serge de adelaar, Jelle de steenhouwer en ik zou dan de laatste maken, alle drie uit nieuwe blokken Portlandsteen. Alleen moesten we nog even wachten op de derde spuwer, want die was nog niet binnen. Dat heb ik geweten!

ornamenten voor de Domtoren in Utrecht

Hij past niet!

waterspuwer 'steenhouwende duivel' wordt uit een blok nieuwe steen gezaagd

De steenhouwende duivel van Jelle op de contourzaagmachine

Serge is meteen begonnen met de adelaar voor te zagen op de contourzaag, daarna ging Jelle aan de slag. Maar toen ‘mijn eigen’ waterspuwer binnenkwam, bleek dat deze wel 2 meter 60 lang was, en ik kan maar 195 cm hebben op de contourzaag. Dus werd het duidelijk dat ik deze waterspuwer met de hand moest opmeten en kopiëren vanuit het blok steen. De andere twee waren nèt zo lang dat ze nog op de machine pasten.

Kopieertechniek

Koen van Velzen kopieert waterspuwer voor de Domtoren in nieuwe steenWanneer het allemaal niet in de machine past dan moet het maar met de hand. In dit geval legde ik de twee stukken boven op elkaar, om al het meetwerk te vereenvoudigen. Je kunt dan namelijk heel snel zien of de vormen overeenkomen, omdat ze zo dicht bij elkaar liggen. Met passers en contourmallen kun je vlot de hoofdvormen opzoeken.

kopiëren waterspuwer 2,6 m in steenToen eenmaal de drie belangrijkste zijden erop stonden, inclusief steenhouwwerk aan de goot bovenop de waterspuwer en het gat door de bek van het monster, heb ik de twee blokken rechtop gezet. En toen bleek dus dat er aan de onderzijde ook nog een heel mannetje schuilging. Maar met elk blok op een eigen draaischijf kon ik ook nu weer makkelijk vergelijken en kopiëren, zodat er uiteindelijk een getrouwe kopie ontstond.

Video: keuren bij de beeldhouwerij

In november 2020 is lokale omroep RTV Utrecht bij ons langs geweest voor een videoverslag van ons werk aan de ornamenten. De restauratiecommissie kwam ons eerste werk keuren.

Er is een artikel te vinden op de RTV-Utrecht website met een kort verslag (zie hier de link↑), maar als je even wacht totdat alles geladen is verschijnt er ook de video, waarop wij vanaf minuut 4:50 te zien zijn in het atelier. Omdat ik dit werk samen met mijn collega’s Serge van Druten en Jelle Steendam heb aangenomen, zijn ook zij in deze video te zien. Overigens is de hele video de moeite waard om te bekijken.

Video: Jelle werkt aan waterspuwer

Jelle was ondertussen aan de slag met zijn eigen waterspuwer, een steenhouwende demon. Ik heb er een korte video van gemaakt.

 

Galerij: voortgang van het werk aan de twee spuwers

Beeldhouwerijblog.nl is het blog van Koen van Velzen, beeldhouwer in steen en brons. Zie ook mijn website: beeldhouwerijvanvelzen.nl

Volg me op Instagram↑
en op Twitter↑
en op YouTube↑

Uniek project in Veghel-1

In het diepste geheim

Het is het afgelopen jaar nogal stil geweest op dit blog omdat ik een enorm project moest verzwijgen. Het was een cadeau aan de Lambertuskerk en bevolking van Veghel, gesponsord door de familie Van Eerd, eigenaren van supermarktketen Jumbo. Dit project was eigenlijk al vanaf 2017 in voorbereiding, maar pas in februari 2021 zijn we daadwerkelijk begonnen met het hakken van de eerste ornamenten. Daar ging echter een lang proces aan vooraf van bestuderen van korrelige oude fotootjes, uitvergroten, bewerken, tekenen, ontwerpen boetseren en bronnenonderzoek.

Twee gevels

zwartwitfoto oude nissen Veghel

Het ging om twee gevelbekledingen voor de zijgevels aan de westzijde van de Lambertuskerk. De ingangskant. Deze kerk was pas de tweede die de later beroemde architect Pierre Cuypers mocht bouwen, en was ook nogal wat eenvoudiger dan veel van zijn latere gebouwen. Maar dat vond de bouwpastoor indertijd te mager. De katholieken mochten sinds 1850 (tien jaar voor het begin van de bouw) weer openlijk hun geloof uitdragen en dat moest groots gevierd worden. Het moest rijker. Meer decoratie aan de buitenkant. En zo kwamen er bijna 30 beelden aan de toren en werden de geveldelen bekleed met natuursteen lijstwerk en arcaturen. Tot het jaar 1960, toen in het kader van een grootse ‘restauratie’ de bekledingen van de beide zijgevels werden verwijderd. Het beeldhouwwerk op de toren mocht blijven. Het ornament aan de zijkanten was allemaal een beetje sleets geworden, vond men, en bovendien was er nog schade zichtbaar die tijdens de Bevrijding van 1944 ontstaan was. Weg ermee.

Hernieuwde belangstelling

toestand van de voorgevel van de Lambertuskerk in Veghel vóór herstel van de arcaturenAls we even snel doorspoelen naar het jaar 2017 merken we dat er opnieuw belangstelling komt voor het oude aanzicht van de kerk. Er waren nog verbleekte sporen aan de kerk te zien die duidelijk maakten dat er ooit iets gezeten moest hebben, en toen er ook nog oude foto’s opdoken kwam het verlangen op om dit weer te herstellen. Het is aan de vrijwilligers van de Lambertuskerk te danken dat dit voortvarend is opgepakt, dat er uiteindelijk een sponsor is gevonden en dat het nu tot stand gekomen is. Het hele project is op 3 oktober 2021 door de bisschop onthuld.

Hoe pak je dit aan?

CAD-tekening van de arcaturen ten behoeve van de reconstructie en het steenhouwwerk Ik was al in 2017 gevraagd om eens mee te denken over deze reconstructie, maar uiteindelijk ben ik als onderaannemer van Steenhouwerij Slotboom bij dit werk betrokken. Bij Slotboom zijn de bestaande gevels nauwkeurig ingemeten en vergeleken met de foto’s, en is ieder onderdeeltje in een grote driedimensionale computertekening uitgewerkt. Daarbinnen passen de ornamenten die wij moesten gaan leveren.

Ik ben eerst maar eens begonnen met de foto’s flink op te blazen, te verscherpen, details te verduidelijken en inzicht te krijgen in wat het project nu inhield.

In feite zien we hier arcaturen: tien nissen met spitsboog en een dakje, die uitlopen in allemaal verticale lijnen rond het spitsboogvenster van de kerk zelf. Bij de boogaanzet van dit venster zien we links en rechts een horizontale lijn, waarna de verticale lijnen versmald weer doorgaan tot ze eindigen in een nis met een heiligenbeeld, bekroond met een paar kleine pinakeltjes. Het opvallendste onderdeel waren wel de voorstellingen in de onderste tien nissen. In eerste instantie dacht ik dat het keramisch werk was, maar kennelijk was het oorspronkelijk uitgevoerd in tweekleurig stucwerk. Ook dat zouden we moeten gaan reconstrueren. Ik besloot het samen met Jelle te gaan uitvoeren, en later kwam Nico het team versterken.

Onbekend terrein

Omdat er nog gele Jaumont-kalksteen te vinden is bij de kapitelen van het portaal, was het redelijk voor de hand liggend om het merendeel van het natuursteenwerk hier ook in Jaumont uit te voeren. Het is makkelijk te bewerken en het tekent ook goed. Het hakken van ornamenten is me niet nieuw, dus ik maakte me hier niet veel zorgen over. Gaandeweg wijzen veel dingen zich immers zelf als je één ding tegelijk doet. Een goede offerte maken is soms lastiger dan de uitvoering!

Wel was de vormgeving veel gestileerder dan ik normaal aan gotische en neogotische kerken aantref, dus dat was even schakelen. Bovenin waren twee beelden van Petrus en Paulus, en hoewel de foto’s vaag waren, kom je daar ook wel uit als je het maar stapsgewijs aanpakt: eerst een klein modelletje van schaal 1:4, dan op ware grootte en dan uitwerken in steen.

Panelen

Maar het lastigste waren de panelen met tien scènes uit het leven van Jezus. Ik heb eerlijk gezegd niet veel verstand van keramiek en dacht dit deel te moeten uitbesteden, tot iemand me voorstelde om het in basaltlava te hakken en dan te laten emailleren. Zo gezegd, zo gedaan. Daarover later meer↑.

De kalkstenen ornamenten

Nadat ik in Photoshop en een aantal andere programma’s (waaronder het fantastische gratis programma Faststone Image Viewer, waarmee je ook razendsnel bewerken kunt) de oude afbeeldingen fiks opgeblazen en verscherpt had, kon ik van de meeste ornamenten en de twee heiligenbeelden wel een aardige indruk krijgen. Met afdrukken van deze foto’s erbij kon ik zo de modellen voor het ornamentwerk boetseren en in gips afgieten. Jelle nam de kapitelen voor zijn rekening, terwijl Nico alvast begon aan de eerste stukken bovenin de nissen: bladmotieven in basaltlava die later geëmailleerd zouden gaan worden.

Ondertussen liep al het fotobewerken ongemerkt op, tot ik er dagenlang op had zitten turen, maar het gaf aardig houvast voor de reconstructies. Met één uitzondering waar we eigenlijk geen touw aan vast konden knopen. Onderaan de lijsten bij de aanzet van het grote spitsboograam bevinden zich in totaal vier heel onduidelijke ornamentjes. In het fotootje hierboven kun je er een ontdekken. Dit is nog de duidelijkste van de vier, maar de bedoeling ervan ontging ons volkomen. De knoop doorhakkend heb ik toen voorgesteld om deze vier kraagsteentjes te vervangen door de vier evangelistentekens volgens de traditie.

kleine kraagsteentjes met de vier evangelisten voor de Lambertuskerk in Veghel

De vier evangelisten

wimbergkappen met ornamentenHalverwege de gevel vind je nu dus vier kleine kraagsteentjes met daarop een engel, een leeuw, een stier en een adelaar, alle vier met een boek. Het zijn de eeuwenoude symbolen van de evangelisten, naar aanleiding van een tekst in het bijbelboek Openbaring:

Openbaring 4:6-8: Midden op de troon en rondom de troon waren vier wezens . De wezens waren van voren en van achteren vol ogen. Het eerste wezen leek op een leeuw. Het tweede wezen leek op een jonge stier. Het derde wezen had het gezicht van een mens. Het vierde wezen leek op een vliegende arend. Elk wezen had zes vleugels en elk wezen was van binnen en van buiten vol ogen.

Hoewel het hier volgens mij helemaal niet over evangelisten gaat, ook al omdat dit bijbelboek bol staat van de astronomische en astrologische verwijzingen, heeft men in later eeuwen steevast de evangelisten Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes weergegeven volgens deze vier symbolen. In ieder geval kun je er als beeldhouwer wel iets leuks van maken.

Spelen met compositie

schetsje voor kraagsteen met stierDit zijn wel de onderdelen die we het leukst vinden om te maken. Hoe ontwerp je zoiets? Alleen de vier koppen of de hele beesten? Met of zonder vleugels? Moeten we er een boek of een boekrol aan toevoegen of geen van beide? Moeten we alleen een heel kubistische, Art Deco-achtige kop of embleem hakken? Dit waren hele kleine en ondiepe blokken waarin we de voorstelling moesten inpassen, met een doorlopende kolom aan een zijde.
Dus na een paar snelle kleine schetsjes en een beetje ruwe boetseersels hebben we deze kraagsteentjes gehouwen in een soort van mix tussen taille directe en werken vanaf een model. Jelle maakte de engel en de leeuw, ik de stier en de adelaar. Van de stier had ik naar aanleiding van een priegeltekeningetje nog een kleimodel gemaakt, de adelaar was wat meer in taille directe.

kraagsteentje Stier Lucas VeghelWe hebben er altijd veel plezier in om kleine details er in aan te brengen en het een beetje koddig te maken, net zoals dit soort dingen altijd bedoeld is. Natuurlijk zijn ze vaak niet helemaal anatomisch correct en de steen was eigenlijk een beetje grof voor dit soort kleine details, maar het is erg leuk om het er allemaal in te proppen en er een interessante compositie voor te zoeken. Jelle maakte zijn engel en leeuw zo dat ze naar beneden keken, en ik vond dat een goed idee, dat ik navolgde voor mijn adelaar. De stier kijkt als enige over zijn bijbelboek heen en houdt het met zijn pootjes vast. Op de linkergevel zie je Mattheus en Marcus: een naar beneden vliegende engel en leeuw, elk met een boek. Op de rechtergevel hebben we Lucas en Johannes: een zittende stier met boek en een neerdalende adelaar met boek. Het boek geeft aan dat het hier om de vier evangelisten gaat.

Voluptueuze ornamenten hakken

lijst met ornamenten in gele kalksteen voor de kerk van VeghelAan de twee gevels bevindt zich een horizontale band met ornamenten, waarvoor ik eerst een gipsmodel heb gemaakt om de vormen te verkennen. Gaandeweg kreeg ik behoorlijk plezier in het verkennen van de ronde vormen van deze banden, die me ergens herinnerden aan een goed gevulde dame. Jaumont is ook wel een steensoort die zich leent voor dit werk, want het is makkelijk met een scherpe houtrasp af te werken en het tekent ook wel goed met dat geel.

Alle ornamentwerk in Jaumont-kalksteen

de linkergevel met arcaturen, hier nog zonder geëmailleerde panelen (foto: Bas Mulder, Slotboom Steenhouwers)

Zo hebben we aan de twee gevels dus alle ornamenten gehouwen. Boven het spitsboogvenster vind je tweemaal vier grote kantbloemen, Nico heeft nog twee Franse lelies gemaakt, er zijn naast ieder beeld nog twee kleine kapiteeltjes te vinden en helemaal bovenop vind je twee kleine pinakeltjes en een klein kruisbloempje. Alle overige gele natuursteen is geleverd door Slotboom Steenhouwers, die ook de plaatsing verzorgden.

Galerij

-klik op 1 van de plaatjes voor de grotere versie-

naar het volgende bericht over dit project→

Beeldhouwerijblog.nl is het blog van Koen van Velzen, beeldhouwer in steen en brons. Zie ook mijn website: beeldhouwerijvanvelzen.nl

Volg me op Instagram↑
en op Twitter↑
en op YouTube↑

de rechtergevel met arcaturen, hier nog zonder geëmailleerde panelen (foto: Bas Mulder, Slotboom Steenhouwers)

De trapgevel van de Latijnse School in Nijmegen

ornamenten in Baumberger steen voor de Latijnse School in Nijmegen

Haastige Spoed en toch nog goed

We kregen ineens een spoedtelefoontje: kunnen jullie tijd vinden om mee te werken aan de Latijnse School in Nijmegen? Eigenlijk had me dat niet moeten verrassen: de laatste tijd is iedereen druk en er zijn altijd twee opleverdata per jaar die een echt harde deadline hebben: vóór de kerstvakantie en vóór de bouwvakvakantie. De eerste omdat ze liever niet de steigers laten staan tijdens de jaarwisseling, denk aan vuurwerk en rare acties, en de tweede omdat er een lange periode is dat er niemand op de steigers is. Daarbij zijn het mooie momenten om een jaar of halfjaar af te sluiten.

Drie kanten per blok

ornamenten in Baumberger steen voor de Latijnse School in NijmegenDit was ook weer een gevalletje ‘het moet klaar voor de kerst’. Alleen had degene die het werk had aangenomen het al vreselijk druk met allerlei andere projecten en konden ze eigenlijk ook niemand anders vinden dan Jelle en ik om bij te springen. En zo kwamen er dus tien blokken met ornamentwerk van de Latijnse School onze kant op. Gelukkig wilde collega Serge ook een paar blokken onder zijn hoede nemen, anders hadden we het allemaal niet gered. Elk blok heeft drie bewerkte zijden dus ga maar na, 30 bewerkte zijden dat is wel een goed aantal weken werk.

Hollandse Renaissance

ornamenten in Baumberger steen voor de Latijnse School in NijmegenHet is wel interessant om deze dingen te maken, want er is veel verdwenen door verwering en dan moet je maar zien te reconstrueren wat er heeft gezeten. Gelukkig kun je meestal wel van andere blokken een deel herleiden, en daarbij is dit gemaakt in de stijl van de Hollandse Renaissance, waarvan nog wat voorbeelden in mijn hoofd zaten. Bloemen, bladeren, stelen en linten en een paar vruchten. Botanisch gezien is het echt een warboel, want een plant met eikenbladeren draagt chrysantenbloemen en granaatappels, maar het is erg leuk werk om te maken. Als er maar niet zoveel druk op stond!

bloknummering Latijnse SchoolMaar we kregen het op tijd af. Zoals het altijd gaat met deze dingen krijg je na verloop van tijd de slag te pakken en dan gaat het tweede een stuk sneller dan de eerste, de derde nog vlotter, en zo krijg je de handigheid erin. Jelle en Serge konden, naast hun andere werkzaamheden, elk twee blokken afronden en ik deed de andere zes.


Latijnse School

ornamenten in Baumberger steen voor de Latijnse School in NijmegenDeze blokken zijn bestemd voor de trapgevel van de Latijnse School in Nijmegen. Ze flankeren de getrapte gevel, en worden afgedekt door liggende delen, waarvan een aantal stukken ook ornamentwerk bevat. Deze Latijnse School is mij niet onbekend. In 2015 zijn Stide en ik een aantal maanden bezig geweest met het Zuiderportaal van de Stevenskerk, die er tegenover ligt. Toen hebben wij ook prijs opgegeven voor het kopiëren van de beelden van de Latijnse School, maar een ander bedrijf met een robotfrees had een lagere prijs ingediend. Omdat zij niet genoeg beeldhouwers hadden voor het afwerken, hebben Serge en Stide toen die beelden staan voltooien in Obernkirchener zandsteen. Op onderstaande video kun je zien hoe Stide met mijn kettingzaag een blok zandsteen wegzaagt onder Apostel Thaddeus. Hij moest de zaag nog een beetje leren kennen, maar het was een handige manier om een groot blok te verwijderen.

Baumberger steen

ornamenten in Baumberger steen voor de Latijnse School in NijmegenDeze beelden waren in de jaren ’60 gehouwen in Baumberger steen door beeldhouwer Giuseppe Roverso uit Nijmegen. Waarschijnlijk heeft hij ook dit ornamentwerk verzorgd. De kopieën van de beelden werden in 2016 gemaakt in de veel sterkere Obernkirchener zandsteen, omdat Baumberger maar zo’n 70 jaar goed blijft. Waarom voor deze blokken ook niet een andere steensoort is gekozen is mij een raadsel. Ja het past wel bij het historisch materiaalgebruik, maar het blijft buiten helaas niet erg lang goed als je het niet schildert. We zullen zien hoe ze het gaan houden. Het was ondanks alle haast wel weer een hele leuke opdracht om te maken.

Beeldhouwerijblog.nl is het blog van Koen van Velzen, beeldhouwer in steen en brons. Zie ook mijn website: beeldhouwerijvanvelzen.nl

Volg me op Instagram↑
en op Twitter↑
en op YouTube↑