Spoedopdracht in Badhoevedorp
Vier zandstenen beeldjes uit Badhoevedorp waren in slechte staat. We kregen een spoedtelefoontje: of wij ze op korte termijn konden weghalen, repareren en terugplaatsen.
Toen we daar aankwamen bleek dat het niet voor niets was. Wat ik al aan de foto’s dacht te zien bleek te kloppen: het lag aan de verankeringen. Door roestvorming in de ijzeren pennen waarop de beeldjes stonden, waren ze gebarsten en drie van de vier stonden wankel op de resterende scherven, wachtend tot een volgende storm hun laatste zou zijn. Ik schrok een beetje van de gevaarlijke situatie, want de beeldjes waren pal boven de ingangen geplaatst!
Vier Seizoenen
Ik ontdekte al snel dat het om afbeeldingen van de Vier Seizoenen ging, waarschijnlijk gemaakt in de jaren ’50. Helaas heb ik niet kunnen achterhalen wie ze gemaakt heeft, maar het was duidelijk een klassiek opgeleide beeldhouwer. Ik dacht even nog dat ze gegoten waren in zandcement, omdat het materiaal zo grof en brokkelig was. Maar overal, vooral aan de achterzijde, waren de karakteristieke sporen te vinden van tandijzer, puntbeitel en platte beitel. Het moest dus natuursteen zijn, een groengrijzige zandsteen. Maar niet van de beste kwaliteit. Deze porositeit had er mede aan bijgedragen dat de ankers zijn gaan roesten.
De expansieve kracht van roestend ijzer
IJzer zet uit als het roest. Het kan dan tot 7 keer zo dik worden en dan drukt het elke steensoort langzaam kapot. Het is hetzelfde proces als bij betonrot: vocht dringt in de materie tot op het ijzer, dat dan uitzet en de schollen springen er vervolgens vanaf. Door de open zandsteen was het vocht tot in de kern van de beeldjes gedrongen. Daar was de ijzeren pen van gaan roesten, hoewel deze eigenlijk niet eens vast aan de beeldjes verlijmd was. Deze waren er alleen maar overheen geschoven en vervolgens gesteld op een laag cementmortel. Toch waren drie van de vier beelden zo gebarsten dat ze alleen op de laatste punten rustten.
Restauratie en impregneren
In september reden we naar Badhoevedorp en demonteerden de beeldjes. Vanwege enorme drukte zijn ze even in de opslag blijven liggen, totdat ik tijd vrij kon maken om ze te herstellen. De beeldjes van de Vier Seizoenen zijn gerepareerd met epoxylijm en restauratiemortel. De nieuwe roestvrijstalen verankering is eveneens met epoxymortel verlijmd.
Vervolgens heb ik de beeldjes nog behandeld met een transparant hydrofoberingsmiddel, om algen te weren en ze te behoeden voor het indringen van vorst en de verwering te vertragen. Door hiervan veel lagen op te brengen is dit diep in de steen getrokken. Water zal nu meer van de steen af parelen dan erin dringen, terwijl het eventueel aanwezige restvocht toch kan verdampen, omdat het wel ademend is. Een gore-tex jasje voor stenen beelden zogezegd.
Schoonspuiten?
Een reden voor deze anti-vochtbehandeling is dat ik sporen aantrof van schoonmaak met een hogedrukspuit, wat de Vier Seizoenen geen goed heeft gedaan. Dat zal vast gedaan zijn om mos- en algengroei tegen te gaan, maar het is voor de steen niet al te best, zeker niet bij een toch al wat fragiele zandsteen. Kleine deeltjes van de oppervlakte van het beeld zullen weggespoten worden, en vocht dringt dieper in zwakke plekken. Leeminsluitingen worden hierdoor ook schoongespoeld, waardoor de kwetsbare plekken steeds groter worden en details vervagen. Eventueel zou men ooit nog kunnen overwegen om de beeldjes te impregneren met acrylhars of anders met een kiezelvormende oplossing, die de steen kan versterken. Maar voor het moment moet de behandeling die ik ze nu gegeven heb de beeldjes weer voor tientallen jaren goed houden.
Zandsteen kwetsbaar?
Vaak reageren mensen ook heel sterk op het woord ‘zandsteen’ als ze horen dat een beeld daarvan gemaakt is. Misschien denken ze dat het maar losse korrels zijn ofzo, maar meestal denken leken dat zandsteen een supersnel verwerende steen is. Maar het tegendeel is waar. Beelden van bijvoorbeeld Bentheimer zandsteen kunnen wel 300 jaar goed blijven in weer en wind. Behalve als er allemaal visetende zeemeeuwen op gaan zitten poepen dan, zoals bij de zandstenen valk uit Franeker. In het Badhoevedorpse geval lag de kwetsbaarheid vooral aan de mindere kwaliteit van het blok steen. In andere gevallen is het vooral kalkhoudende zandsteen en zandige kalksteen die problemen geeft.
Eenprocentsregeling
De beeldjes van de Vier Seizoenen zijn afgelopen week teruggeplaatst. Het lastigste aan dit werk was eigenlijk alleen het uitboren van de oude verankering, wat een tijdrovend klusje was. Maar de plaatsing was eigenlijk vrij eenvoudig.
De bewoners waren merkbaar blij dat de beelden weer terug waren, en terecht, want ze zijn behoorlijk beeldbepalend voor de ingang en voor de gevels waar ze tegenaan staan. Ik hou zelf ook wel van deze sfeer, en ik vind het jammer dat we dit tegenwoordig niet meer doen, beeldhouwwerk op gebouwen plaatsen. Als ik zie hoeveel waardering ervoor is, is dat eigenlijk verrassend: het heeft een duidelijke functie en voegt schoonheid en karakter toe aan de gebouwde omgeving. Dat was ook de reden dat er vanaf de jaren ’50 een eenprocentsregeling was voor kunstwerken: 1 procent van de bouwsom van openbare gebouwen boven een bepaald budget moest besteed worden aan beeldhouwwerken of wandreliëfs of keramiek of glaskunst.
Schoonheid ondergeschikt aan winst
Maar tegenwoordig vinden we het allemaal maar zonde van het geld en neigt men tot het bouwen van kasten van huizen op een postzegel. Het bezit heeft grotere belangen dan de schoonheid van onze leefomgeving.
Ik verwacht dat er zeker wel weer een periode van omslag komt. Dit soort dingen verloopt immers altijd met een golfbeweging. Maar het verbaast me evengoed wel nog steeds dat de schoonheid wordt opgeofferd aan winst. Terwijl een mooie omgeving minder onderhoud vergt dan een lelijke, omdat mensen er meer affiniteit mee hebben en er beter mee omgaan. Rotzooi trekt rotzooi aan, en ook worden lelijke gebouwen vrij snel weer gesloopt en vervangen door eigentijdsere. Gewaardeerde gebouwen ontkomen niet altijd aan dit lot, maar het lijkt wel of ze betere kansen hebben.
Een kentering is nog niet uitgesloten
En toch, af en toe gebeurt er nog wel wat leuks in de beeldhouwsfeer aan gebouwen. Okee, helaas denken veel architecten dat het ambacht dood is en onbetaalbaar, en wordt er iets op de computer ontworpen en uitgevoerd. Maar als je ziet wat er in Haarlem gebeurde met de gevelstenen van het remiseterrein, dan proef je hoe beeldhouwkunst een weg terug kan vinden naar de buurt.
Ik denk dat een revival nog wel mogelijk is. Wat mij betreft mag het allemaal wel wat minder met de grootse aspiraties. Ik zie liever wat meer kleinschalig, intiem werk dat herkenning oproept, misschien ook wel iets meer vallend onder de noemer ’toegepaste kunst’ dan imposante werken die eigenlijk vooral op effect jagen. Dat zal vast een beroepsafwijking zijn, die affiniteit met verstopte beeldhouwwerkjes en reliëfs. Maar ik ben benieuwd of er meer mensen zo over denken. Ik ben ook benieuwd naar de thema’s die we nu zouden aandragen, of dat we die Vier Seizoenen tegenwoordig heel anders zouden vormgeven. Zelf heb ik ideeën zat!
