We hebben inmiddels al heel wat grote kruisbloemen, kanthogels en ornamenten gehouwen voor de Utrechtse Domtoren. Bovenin de toren, op ongeveer honderd meter hoogte, is een krans van waterspuwers aangebracht om het regenwater af te voeren dat op het dak en de omloop valt. Eind vorig jaar kregen we drie van deze kalkstenen waterspuwers binnen: een adelaar, een steenhouwende duivel en een monster dat op de schouders van een duiveltje zit. We hebben deze drie spuwers met zijn drieën verdeeld: collega Serge de adelaar, Jelle de steenhouwer en ik zou dan de laatste maken, alle drie uit nieuwe blokken Portlandsteen. Alleen moesten we nog even wachten op de derde spuwer, want die was nog niet binnen. Dat heb ik geweten!
Hij past niet!
De steenhouwende duivel van Jelle op de contourzaagmachine
Serge is meteen begonnen met de adelaar voor te zagen op de contourzaag, daarna ging Jelle aan de slag. Maar toen ‘mijn eigen’ waterspuwer binnenkwam, bleek dat deze wel 2 meter 60 lang was, en ik kan maar 195 cm hebben op de contourzaag. Dus werd het duidelijk dat ik deze waterspuwer met de hand moest opmeten en kopiëren vanuit het blok steen. De andere twee waren nèt zo lang dat ze nog op de machine pasten.
Kopieertechniek
Wanneer het allemaal niet in de machine past dan moet het maar met de hand. In dit geval legde ik de twee stukken boven op elkaar, om al het meetwerk te vereenvoudigen. Je kunt dan namelijk heel snel zien of de vormen overeenkomen, omdat ze zo dicht bij elkaar liggen. Met passers en contourmallen kun je vlot de hoofdvormen opzoeken.
Toen eenmaal de drie belangrijkste zijden erop stonden, inclusief steenhouwwerk aan de goot bovenop de waterspuwer en het gat door de bek van het monster, heb ik de twee blokken rechtop gezet. En toen bleek dus dat er aan de onderzijde ook nog een heel mannetje schuilging. Maar met elk blok op een eigen draaischijf kon ik ook nu weer makkelijk vergelijken en kopiëren, zodat er uiteindelijk een getrouwe kopie ontstond.
Video: keuren bij de beeldhouwerij
In november 2020 is lokale omroep RTV Utrecht bij ons langs geweest voor een videoverslag van ons werk aan de ornamenten. De restauratiecommissie kwam ons eerste werk keuren.
Er is een artikel te vinden op de RTV-Utrecht website met een kort verslag (zie hierde link↑), maar als je even wacht totdat alles geladen is verschijnt er ook de video, waarop wij vanaf minuut 4:50 te zien zijn in het atelier. Omdat ik dit werk samen met mijn collega’s Serge van Druten en Jelle Steendam heb aangenomen, zijn ook zij in deze video te zien. Overigens is de hele video de moeite waard om te bekijken.
Video: Jelle werkt aan waterspuwer
Jelle was ondertussen aan de slag met zijn eigen waterspuwer, een steenhouwende demon. Ik heb er een korte video van gemaakt.
Galerij: voortgang van het werk aan de twee spuwers
Beeldhouwerijblog.nl is het blog van Koen van Velzen, beeldhouwer in steen en brons. Zie ook mijn website: beeldhouwerijvanvelzen.nl
In Utrecht is de restauratie van de Domtoren in volle gang. Ook wij ontkomen er niet aan en zullen hiervoor een hele partij ornamentwerk gaan leveren. In oktober kregen we de eerste stukken binnen: drie grote kruisbloemen voor de Domtoren. Ze komen te staan op de balustrade bovenin, op ongeveer 100 meter hoogte. Deze drie kruisbloemen hebben we verdeeld onder Serge, Jelle en mijzelf. Binnenkort krijgen we 16 grote kantbloemen. Jelle en ik zijn al eerder de toren op geweest om een aantal proefornamenten te hakken, lees hierover een kort stuk in het jaaroverzicht van 2019.
Nauwgezet kopiëren
Eerst de grote vorm aan de onderzijden maken
De oude kruisbloemen waren gemaakt van een Franse kalksteen, maar dit type is nu niet meer te krijgen omdat de groeve gesloten is. Deze kopieën werden daarom gemaakt in de Engelse Portlandsteen. De bloemen zijn 80 x 80 cm breed en ongeveer even hoog.
Dat is een bewerkelijk klusje waarin drie weken werk gaat zitten, en dan moeten ook nog de staarten eraan gemaakt worden, waar dat vroeger gewoon uit twee losse delen was. Omdat dit de eerste ornamenten waren die wij voor de toren maken, wilde de bouwcommissie zeker weten dat de oude kwaliteit behouden bleef. Met name over de manier van oppervlaktebewerking was enig overleg nodig. Vandaar dat er twee keer een bezichtiging is geweest waarbij alle details besproken werden. Op de toren komen straks alle onderdelen bij elkaar te staan, waar ze nu in twee afzonderlijke ateliers en door drie verschillende beeldhouwers gemaakt worden. Om er toch een eenheid in te behouden is dit overleg nodig.
Waarom vervangen?
ruw voorgehakte kruisbloem
De oude kruisbloemen van de Domtoren zien er eigenlijk nog best goed uit. Maar bij nadere beschouwing valt te zien dat er scheuren in komen en dat de steen op zijn eind loopt. Deze ornamenten zijn gehouwen in de jaren 1903 tot 1911 en zijn dus ruim 100 jaar oud. Van deze kalkstenen is bekend dat ze na 100 jaar in ons klimaat wel zo’n beetje op hun eind zijn. Ze staan op grote hoogte en als er dan een klein stukje naar beneden valt, waar altijd veel mensen rondlopen, dan kan dat dodelijk zijn. Daarbij is een uitgangspunt voor deze restauratie dat de volgende grote beurt pas weer over 50 jaar zal zijn en dat deze restauratie dus 50 jaar moet meegaan. Dat wordt dan wel heel spannend voor deze oude kruisbloemen.
Stijve vormgeving
Deze kruisbloemen voor de Domtoren zijn indertijd onder streng regime gemaakt en bijna geometrisch strak uitgevoerd. Dus voor ons lag de opdracht om dit werk even nauwgezet na te maken en onszelf weinig vrijheden te veroorloven. Het viel me op dat de hele bloem strak ingebed lag in het oorspronkelijke blok steen. De massa’s volgden dit blok nog steeds en vanonder een flauwe hoek valt goed te zien dat alle hoogste punten in één vlak liggen en alleen de bladranden enigszins golven. Echte gotische hogels zijn vaak veel losser en maken soepele bewegingen die lastiger te volgen zijn, maar deze neogotische ornamenten zijn vrij wetmatig en stijf opgezet. Dat maakt het ook een stuk makkelijker om te kopiëren: met een plastic sjabloontje kun je al heel veel van de vormen overnemen.
Galerij
Hieronder een foto-impressie van mijn werk aan de kruisbloemen voor de Domtoren.
2019 was een leuk jaar! Ik heb weer van alles onder handen gehad, waarvan vooral veel ornamentwerk voor de Utrechtse Domkerk en de Eusebiuskerk in Arnhem. Tijd voor een jaaroverzicht 2019.
Blauwe sodaliet
Niet alles wat ik dit jaar gedaan heb is op mijn blog gepubliceerd. Zo heb ik een paar dingen voor andere beeldhouwers gedaan. Een daarvan was een groot beeld in blauwe sodaliet, van een gestileerde dame. Ik heb het gipsmodel in de nieuwe steen nagezaagd en vervolgens gehouwen en gepolijst. Dit materiaal is lastig te bewerken maar het heeft een overdonderende kleur. Ik weet zeker dat het op de juiste plek veel indruk gaat maken. Door al die levendige kleuren is het op mijn foto lastig om de vormen te zien, maar rechtop en bij het goede licht (niet onder mijn afdak met gedempt licht) zal het wel goed te herkennen zijn. Omdat het voor een andere beeldhouwer is gemaakt, heb ik er indertijd geen melding van gemaakt op dit blog. Ik heb in een blogbericht wel laten zien hoe ik het blok met een kettingzaag op maat heb gezaagd.
Holocaustmonument
Het inschilderen van details in de scheur
Ook een project voor een andere beeldhouwer was een klein klusje dat ik vorige week voor Gerard Overeem uitvoerde: het hakken van een scheur in een granieten Monument voor de Holocaust. De scheur staat voor het leed van de Jodenvervolging dat zijn sporen heeft nagelaten. Lees hier↑ het bijbehorende krantenartikel. In een eerder krantenartikel meer uitleg over het monument. Het wordt op 27 januari 2020 onthuld.
Thomas van Aquino
De kopie van het beeld van Thomas van Aquino was een project dat bijna dit hele jaar in beslag nam. In november 2018 kreeg ik het beeld binnen en begon ik met de reconstructie, in maart 2019 zaagde ik het blok Udelfanger zandsteen op maat en begon ik met het voorzagen. Ik begon ook enthousiast met het voorhakken van de twee delen en de stukken exact op elkaar passend te maken, maar er kwamen opeens allemaal opdrachten tussendoor voordat ik in oktober 2019 eindelijk het beeld kon afronden.
Paus Leo de Grote
Nadat ik dit beeld had afgeleverd kon ik meteen verder aan het volgende beeld voor de Sint-Janskathedraal: Paus Leo de Grote. Op dit moment ligt ook dit beeld even stil door een reis naar India, door het bovenstaande holocaustmonument en nog een opdracht van een Japanse Lantaarn. Maar ik kon de twee delen van het beeld nog wel helemaal voorzagen, zodat ik in het nieuwe jaar voortvarend van start kan. Ook dit beeld staat aan de noordzijde van de Sint-Janskathedraal in Den Bosch, en wel aan de linkerkant vanaf het beeld van Thomas dat ik hierboven noemde.
Een Japanse lantaarn
Het lijkt misschien of ik over deze twee beelden lang gedaan heb, maar dat is nog niets vergeleken bij de hekkensluiter van dit jaar. Voor de Japanse tuin van Landgoed Clingendael in Den Haag heb ik in mei 2017 al offerte uitgebracht, en pas nu komt het er echt van. Ik moest een gereconstrueerde kopie van een verweerde Japanse lantaarn hakken uit Beiers graniet. Ik ben inmiddels al aardig op weg, maar ik moet nog een gelobde voet hakken en daarna de detaillering nog met de klant afstemmen. Een blogbericht volgt!
Een marmeren vogelbad
Soms krijg je aparte opdrachten. Een klant had als jongen een vogelbad in de vorm van een eend geboetseerd en wilde deze nu in marmer in zijn tuin. Natuurlijk kan dat. Helaas was zijn kleimodel inmiddels gesneuveld, dus moest ik eerst een reconstructie maken. Hiernaast een foto halverwege het proces.
Pan in porfier… alweer?
Ik heb eind oktober nog twee dagen kunnen vinden om even wat werk te doen aan mijn beeld van Pan in rode porfier. Zoals je in mijn laatste bericht erover kunt lezen was ik net begonnen met voorhakken toen ik het aan de kant moest leggen. Dat was ruim anderhalf jaar geleden (maart 2018).
Maar ik moest het beeld ook deze keer al weer snel aan de kant zetten omdat ik met andere projecten aan de gang moest, zoals Paus Leo. Toch heb ik de bokkenpoten, het gezicht, de handen en de fluit er grofweg op kunnen zetten. Ik hoop dat ik in het komend jaar meer tijd kan vinden en het beeld zal kunnen afronden.
De Eusebiuskerk bevat allerlei beeldhouwwerk. De kwaliteit varieert van heel fijn uitgewerkt tot vrij primitief, en van uit de bouwtijd tot nu. Ergens in een zijbeuk van de kerk, helemaal bovenin, ontbrak een klein mannenkopje↑ in een rij van 9 vrij primitief gemaakte hoofdjes. Drie waren er nog uit de bouwtijd van de kerk, en drie uit de jaren zestig van de 20e eeuw. Ik mocht voor de ontbrekende plek een kopje maken. Als het er maar net zo primitief uitzag. Dat is nog best lastig! Iemand zei tegen me dat je eigenlijk aan een metselaar of een beginner zou moeten vragen om het te maken, dan zou je misschien de juiste sfeer treffen. Ik heb er maar een mannetje met een pagekopje van gemaakt.
Meer voor de Eusebiuskerk: Twee gigantische pinakels
Verreweg het meeste werk van dit jaar hebben we gehad aan ornamentwerk voor twee grote pinakels en omringend ornamentwerk van de noordbeuk van de Eusebiuskerk. Stide, Jelle, en ik, deels met ondersteuning door Serge, hebben er maanden werk aan gehad.
We hebben voor deze noordbeuk ornamenten gehouwen in twee soorten rode zandsteen, in Udelfanger zandsteen en in Massangis kalksteen. Het was zoveel werk dat ik op het laatst toe was aan een geintje.
Toegegeven, het was maar een klein proefproject, en het grote werk aan de Domtoren moet er nog aankomen. Maar toen de steiger rond de toren er nog niet stond zijn Jelle en ik twee dagen alle 465 traptreden van de Domtoren op geklauterd met al onze gereedschappen, en hebben helemaal bovenin een paar ornamenten op proef gebeeldhouwd, zodat daar de vervolgaanpak op kan worden afgestemd. Gelukkig was het prachtig weer en hadden we een schitterend uitzicht.
Familiewapen in Udelfanger zandsteen
Voor de voorgevel van een boerderij in het oosten van het land maakte ik in oktober dit gevelsteentje met familiewapen, in Udelfanger zandsteen. Om het levendig te houden koos ik voor een barokke schildvorm, zodat het ook goed aftekent aan de gevel.
Maar het was niet alleen ornamenten wat de klok sloeg, ik had ook beeldhouwwerk onder handen. Voor de westgevel van de toren van de Eusebiuskerk mocht ik de grote kraagsteen met het beeld van De Nacht maken: een blote dame met een nest met uilen naast zich. Om het proces te versnellen heb ik deze en haar tegenhanger, De Dag, op mijn voorzaagmachine voorgezaagd. Het paste ook maar nèt: ik moest een aantal hoeken wegzagen, anders kon deze dame niet ronddraaien.
Luchtboogbeelden: Zeven Zonden
Het was vorig jaar en het jaar daarvoor een drukte van belang met luchtboogbeelden. Dat was dit jaar wat minder, omdat de ornamenten alle aandacht opeisten. We hadden maar één boog te gaan, met de Zeven Zonden erop afgebeeld. Jelle maakte de IJdelheid, de Vraatzucht en de Hebzucht, Stide kreeg De Afgunst en de Wellust, en ik maakte de laatste twee.
De Woede was een luchtboogbeeldje van een man met een vertrokken gezicht die een mes trekt. Hij zat er nogal primitief bij, in zijn berenvel. Als enige man onder de vrouwen had hij eigenlijk niet zoveel te klagen, maar hij was er duidelijk niet tevreden mee.
De Luiheid daarentegen, oftewel de Ledigheid, maakte zich minder druk. Ze zat een beetje achterover haar werkpaard te strelen in haar uitdagende jurk, en leek meer uit op haar eigen gemakzucht.
Een kei met huisnummers
Voor een pand in Amersfoort maakte ik van een grote zwerfkei van rood graniet een huisnummer. Misschien dat ik toch nog ooit de cijfers ga vergulden voor de duidelijkheid.
Een boom met keien
Voor hetzelfde pand werkte ik mee aan een kunstwerk voor de bewoners: voor elke bewoner maakte ik een roestvrijstalen boomblaadje met hun eigen kei erop, die verwerkt werden tot een grote boom. Het was een hoop werk om alles te zagen, buigen, lassen en lijmen, zeker als je niet zo toegerust bent voor metaalbewerking. Het was wel heel leuk om te maken. Schilderes Sandra Nanning veranderde het trappenhuis in een drie verdiepingen omvattende boom.
Een lepelaar uit Haarlem
Niet alle beeldhouwwerk dat vervangen moet worden is verweerd geraakt. Soms verdwijnt er beeldhouwwerk door verbouwingen en willen latere bewoners het toch weer op hun pand, en heel soms wordt er iets gestolen. Zo ook met een boeddhakop, een pelikaan en een lepelaar in Haarlem. Gelukkig werd de pelikaan weer teruggevonden. Van de lepelaar maakte ik na reconstructie een kopie, en Jelle nam de boeddhakop voor zijn rekening.
Een hoop werk voor collega’s
Zoals je misschien begrepen hebt, werk ik regelmatig samen met mijn collega’s Serge van Druten, Stide Vos en Jelle Steendam. Zij zijn net als ik alle drie zelfstandig ondernemers met een eenmanszaak. Alleen Jelle werkt op mijn eigen terrein; Stide heeft een eigen werkplaats naast mij en Serge 20 kilometer verderop. Ik vind het fijn om collega’s in de buurt te hebben en grotere opdrachten te kunnen delen.
Maar ik ben wel de enige met een eigen voorzaagmachine. Dat houdt in dat ik regelmatig het verzoek krijg om voor de anderen iets voor te zagen. Ook Jelle kan er goed mee overweg, dus die zaagt weleens voor mij en vooral voor zichzelf. Maar Jelle en ik hebben ook vaak genoeg beelden voor Stide en Serge voorgezaagd. Ook regel ik meestal de grote lijnen, de offertes en de verdeling van alle gezamenlijke projecten, zoals de Eusebius en de Domkerk.
Jelle werkt voornamelijk onder mij, maar hij neemt ook eigen werk aan (neem eens een kijkje op zijn website). Dus regelmatig schuif ik dingen naar hem door waar ik zelf niet aan toe kom. Soms doet hij er wat langer over dan ik zelf zou doen, dat komt omdat ik dit werk uiteraard al langer doe. Helaas hebben we in Nederland geen specifieke opleiding tot restauratiebeeldhouwer, dus is het werk zelf zijn opleiding. Zo heeft Jelle dit jaar bijvoorbeeld een aantal tuinornamenten hersteld.
Nieuw jaar: muzikanten en apostelen
Wat zit er komend jaar aan te komen? Het allerbelangrijkste in het vooruitzicht is al het ornamentwerk dat we nog gaan krijgen van de restauratie van de Domtoren in Utrecht. Balustradepinakels, waterspuwers en diverse ornamenten.
Dan krijgen we vooral ook nog boog 14 en 16 van de Eusebiuskerk in Arnhem. Boog 14 bestaat uit een groep van 7 muzikanten en boog 16 bevat een aantal apostelen. Het zijn de laatste beelden die beeldhouwer Eduard van Kuilenburg maakte voor de kerk, en we kunnen hierin een overgang zien naar een wat hoekigere stijl. Er waren indertijd bij de oplevering (rond 1956) al geschrokken vragen van het kerkbestuur over de ‘overvolle luchtbogen’ die dit opleverde, ondanks dat de blokmaat niet groter was dan die van de eerder gemaakte beeldengroepen rond het koor. De apostelen vooral hebben massieve vuisten en bonkige koppen. We zien er naar uit om ze in nieuwe steen te kopiëren (als je wilt weten waarom deze beelden vervangen worden: lees dit artikel over de Ettringer tufsteen↑ waarvan ze gemaakt zijn).
Kisten vol puin en nog meer beelden te gaan
Dat zijn dus veertien beelden voor boog 14 en 16, waarvoor we begin januari de nieuwe blokken steen verwachten. We hebben er al plek voor ingeruimd. Maar er staan nog 12 kisten in onze opslag en een partij losse stukken buiten op het terrein, die ook allemaal nog een keer aan de beurt komen.
Een deel van deze overige beelden is sterk verweerd omdat deze na het impregneerproces in stukken uiteen gevallen zijn, en ligt als een laag puin onderin de kisten. Het zal nog een interessant project zijn om deze te reconstrueren. Àls dat al gebeurt, want men beraadt zich momenteel over een alternatieve invulling van de lege plekken. Wij hebben in ieder geval al offerte gedaan :).
Alle overige blogberichten van afgelopen jaar
Ik heb niet alles in dit jaaroverzicht 2019 vermeld. Zo heb ik twee blogberichten gedeeld over de komende restauratie van de Notre Dame de Paris, over hoe de computer een rol kan vervullen en over de aanpak en bijzonderheden van de restauratie. Op deel drie zullen jullie nog wat langer moeten wachten. Het lijkt net of ik het druk heb gehad met andere dingen.
En dan zijn er natuurlijk nog allerlei steigerbezoeken, offertebezoeken aan locaties en kleine klusjes tussendoor die de verslaggeving niet halen: oftewel, het was een druk jaar. Ik zie uit naar het komende jaar!
Ik wens jullie allemaal een heel goed, leerzaam en creatief Nieuw Jaar. Allemaal bedankt voor het volgen van dit blog!
Beeldhouwerijblog.nl is het blog van Koen van Velzen, beeldhouwer in steen en brons. Zie ook mijn website: beeldhouwerijvanvelzen.nl
We hebben inmiddels al heel wat grote kruisbloemen, kanthogels en ornamenten gehouwen voor de Utrechtse Domtoren. Bovenin de toren, op ongeveer honderd meter hoogte, is een krans van waterspuwers aangebracht om het regenwater af te voeren dat op het dak en de omloop valt. Eind vorig jaar kregen we drie van deze kalkstenen waterspuwers binnen: een adelaar, een steenhouwende duivel en een monster dat op de schouders van een duiveltje zit. We hebben deze drie spuwers met zijn drieën verdeeld: collega Serge de adelaar, Jelle de steenhouwer en ik zou dan de laatste maken, alle drie uit nieuwe blokken Portlandsteen. Alleen moesten we nog even wachten op de derde spuwer, want die was nog niet binnen. Dat heb ik geweten!
Wanneer het allemaal niet in de machine past dan moet het maar met de hand. In dit geval legde ik de twee stukken boven op elkaar, om al het meetwerk te vereenvoudigen. Je kunt dan namelijk heel snel zien of de vormen overeenkomen, omdat ze zo dicht bij elkaar liggen. Met passers en contourmallen kun je vlot de hoofdvormen opzoeken.
Toen eenmaal de drie belangrijkste zijden erop stonden, inclusief steenhouwwerk aan de goot bovenop de waterspuwer en het gat door de bek van het monster, heb ik de twee blokken rechtop gezet. En toen bleek dus dat er aan de onderzijde ook nog een heel mannetje schuilging. Maar met elk blok op een eigen draaischijf kon ik ook nu weer makkelijk vergelijken en kopiëren, zodat er uiteindelijk een getrouwe kopie ontstond.
In november 2020 is lokale omroep RTV Utrecht bij ons langs geweest voor een videoverslag van ons werk aan de ornamenten. De restauratiecommissie kwam ons eerste werk keuren.
Jelle was ondertussen aan de slag met zijn eigen waterspuwer, een steenhouwende demon. Ik heb er een korte video van gemaakt.
Het lijkt misschien of ik over deze twee beelden lang gedaan heb, maar dat is nog niets vergeleken bij de hekkensluiter van dit jaar. Voor de 
