Het is vakantietijd, en naast wat schilderwerk aan m’n huis heb ik ook wat meer tijd om mijn interesses te volgen. Het zal vast door dat verven komen, maar ik ben helemaal gefascineerd door een documentaire die ik vond op internet. Het gaat over een oude discussie: wanneer is iets kunst en wanneer niet? Naar aanleiding van twee boeken over het gebruik van optica in de kunst besluit ondernemer en videodeskundige Tim Jenison zijn eigen onderzoek in gang te zetten naar het gebruik van een camera obscura door Johannes Vermeer.
Van deze twee boeken kende ik er al een: ‘Secret Knowledge’ door de bekende Britse schilder David Hockney. Met een overtuigende uiteenzetting en een overdaad aan prachtige foto’s toont hij naar mijn mening overduidelijk aan dat de oude meesters, sinds ongeveer Jan van Eyck en Rogier van der Weijden, meesterlijk gebruik wisten te maken van spiegels en lenzen. Het andere boek van Philip Steadman, ‘Vermeer’s Camera’, kende ik nog niet. Steadman is architect en weet uit metingen van Vermeers werk bij benadering de opstelling van Vermeers camera obsura te herleiden.
Zoals te verwachten was dit voor een aantal kunstkenners enorm tegen het zere been. Er kwamen hele felle reacties, en zoals dat gaat wanneer mensen niet kunnen winnen werd er geregeld op de man gespeeld in plaats van op de feiten.
Reproduceren met een lens
Tim Jenison is geen schilder, zegt hij zelf. Hij was alleen gefascineerd door de ontdekkingen van Hockney en Steadman en wilde zelf zien of hij met deze hulpmiddelen Vermeers aanpak kon benaderen, kon herleiden. Kennelijk is hij een enorm veelzijdig man: hij vindt al snel een eigen versie uit van de camera lucida zoals Hockney die in zijn boek beschreef en begint een kopie te schilderen van een zwart-witfoto van zijn schoonvader.
In de volledige versie van de film (te vinden onderaan deze blogpost) bouwt Jenison eigenhandig de hele kamer van Vermeer in Delft na, inclusief alle meubilair, vindt een geniale oplossing voor het optische probleem en schildert hij zijn eigen versie van De muziekles van Johannes Vermeer. Een veelzijdig man met vele talenten en vooral engelengeduld.
Bedrog?
De daarop volgende verhitte discussies (niks mis mee, het draagt volgens mij alleen maar bij aan meer begrip) geven me regelmatig de indruk dat sommige kunstkenners het gevoel krijgen dat Jenisons theorie afbreuk zou doen aan het meesterschap van Vermeer. Vreemd eigenlijk want Jenison heeft nooit geclaimd dat Vermeers werk ‘slechts een trucje’ zou zijn dat iedereen kan, en ook niet dat hij hetzelfde niveau zou behalen. Hij probeerde enkel aan te tonen dat zijn oplossing heel goed mogelijk zou zijn geweest in Vermeers tijd. (Lees hier een zeer uitgebreide discussie tussen Tim Jenison en critici over waarneming, optiek en veel meer, met foto’s, tekeningen en achtergronden)
We zouden beter moeten weten; immers iedereen heeft nu de toegang tot een redelijke camera, maar dat maakt nog lang niet iedereen tot topfotograaf. Toevallig bezocht ik laatst uitgebreid de website van de Nederlandse topfotograaf Erwin Olaf (hier een artikel over zijn foto van het Leids Ontzet). Hij portretteert zijn scènes als Vermeer en Van Dijck, speelt met lichtval, en ja, hij gebruikt ook een camera. Moet je dat dan bedrog noemen?
Voor mij was dit niet zoveel nieuws. Beeldhouwers doen namelijk precies hetzelfde! We werken dan wel niet met lenzen, maar als er een nieuwe technologie komt die het makkelijker maakt om te maken wat we voor ogen hebben, waarom dan niet? Meten met een passer, of een punteerapparaat, of een scan met een computergestuurde frees… is dat zoveel anders dan Vermeer zou doen met een lens? Maakt het hem minder geniaal als hij een lens gebruikt dan alleen te meten met een duim op zijn penseel?
Zelf proberen
Tim Jenison’s vergelijkingsapparaat waarmee hij zonder schetsen een kopie kan schilderen (Sony Pictures Classics)
En nu wil ik binnenkort zelf een paar van deze apparaten bouwen. Eerst maar eens die Camera Lucida van Hockney en het spiegelapparaatje van Jenison. Tim Jenison zegt dat hij het gemaakt heeft met een microfoonstandaard, een onderdeel van een fotostatief en een spiegel met de glanzende laag aan de voorzijde in plaats van aan de achterzijde. Ik vroeg mij af hoe ik in hemelsnaam aan zo’n spiegel kom, maar op internet is overal een oplossing voor te vinden. Koop gewoon een pakje spiegeltegels bij de bouwmarkt, los de grijze beschermlaag aan de achterzijde op met aceton, en voilà, je hebt een spiegel met de spiegelende laag aan de voorzijde. Stel die onder 45 graden op en je kunt aan het werk. Nu werkt Jenison met een liggend schilderdoek, maar ik vermoed dat het doek ook wel op een rechtopstaande ezel kan staan, en de spiegel opzij in plaats van boven het doek.
Video’s
Hieronder de fascinerende (lange) film Tim’s Vermeer. Wie de tijd heeft zou eigenlijk eerst de twee video’s van David Hockney daaronder moeten zien.
(update: kennelijk is de video op Dailymotion inmiddels verwijderd. Helaas. Vandaar nu de trailer hieronder. Ik heb de film in lagere kwaliteit nog wel elders op internet gevonden:
Probeer de volledige video hier↑ te zien)
David Hockney’s Secret Knowledge 1
David Hockney’s Secret Knowledge 2